Toleration and Tolerance. Models, Metamorphoses, Implications

Am Anfang des ersten Satzes der europäischen Überlieferung, im Eingangsvers der Ilias, taucht das Wort »Zorn« auf, fatal und feierlich wie ein Apell, der keinen Widerspruch duldet.


Peter Sloterdijk, Zorn und Zeit. Politisch-psychologischer Versuch,
Frankfurt (Main): Suhrkamp 2006.

 

Coincidentia oppositorum, - la coïncidence des contrastes; l'unité de ce qui a été désuni, c'est ainsi que Dieu est défini par Nicolas de Cusa, le philosophe le plus profond du quinzième siècle, qui fut un précurseur de Copernic et du sens moderne de l'individualité, car il enseigna qu'aucune chose ne pouvait être remplacée par une autre et que, bien qu'elle ne puisse être comparée à aucune autre, elle représentait cependant l'univers à la place qu'elle occupait.


Georg Simmel, Mélanges de philosophie relativiste. Contribution à la culture philosophique,
Bibliothèque de philosophie contemporaine
, Paris: Félix Alcan 1909/10.

 

Również dziejom nowożytności Zachodu towarzyszyły z pewnością natężone - a przy tym jakże często burzliwe - starcia z tym, co moglibyśmy ogólnie nazwać „innością".

Historia odkrywania odmienności, obcości, ale i indywidualności na gruncie tradycji Zachodu jest długa i ciernista, odmierzana cyklicznością staczanych wojen, przeprowadzanych pogromów, stawianych szafotów lub stosów. Tym krwawym cezurom konfrontacji większych tożsamości zbiorowych towarzyszyły również brutalne dzieje wykluczeń grup mniejszościowych, czy też naznaczonych indywidualnie. Gruntem szczególnie podatnym na tego rodzaju konfrontacje była utrwalona w średniowieczu tożsamość religijna Zachodu (res publica christiana), scalona instytucjonalnie i językowo.

Partykularne interesy polityczne i gospodarcze prowadzą jednakże do poszukiwań rozwiązań alternatywnych w spotkaniach z „innością". Pierwszą tego rodzaju propozycją był przedstawiony przez Pawła Włodkowica (Paulus Vladimiri) z początkiem XV wieku Tractatus de potestate papae et imperatoris respectu infidelium. Rodzi się tym samym zamysł tolerancji, który z czasem urośnie do miary "wartości" nie tylko Oświecenia, ale również tego, co dumnie nazywamy „kulturą Zachodu".

Jakkolwiek moglibyśmy przytaczać poszczególne przykłady tolerancji z przeszłości, to w obliczu spustoszeń wojen religijnych z łatwością możemy wskazać na rozpowszechniające się po 1648 roku praktyki poszukiwań koncyliacyjnych i tworzących się modeli teoretycznych. Anglosasi wiodą ewidentnie prym, wskazując na pewne subtelności, odgraniczając wyraźnie Toleration od Tolerance i wyznaczając różnice semantyczne tych dwóch pojęć. Dzięki teoretykom Enlightenment, Lumières i Aufklärung tolerancja nie staje się jedynie hasłem, ale i fundamentem Oświecenia.

Chociaż tolerancja urasta z czasem do bardziej, czy też mniej kwestionowanej „wartości" Kultury Zachodu, problem „inności" powraca wraz z rodzącymi się jeszcze w XVIII wieku zachłannościami narodowymi i terytorialnymi oraz związanymi z nimi podbojami, pogromami rasowymi i kulturowymi. Postulowana przez Locke'a, Spinozę, Bayle'a, czy Voltaire'a, kultura tolerancji będzie zatem po części pielęgnowana, po części kontestowana, po części wręcz odrzucana. 

To dopiero doświadczenia totalitarne XX wieku prowadzą do ponownego odkrycia znaczenia tolerancji na większą skalę i podkreślenia jej roli w wymiarze globalnym w roku 1995 (ONZ). Kultura tolerancji, eksportowana i asymilowana, wnosi ze sobą globalne wzorce postaw społecznych i politycznych, tworząc równocześnie nowe modele społeczeństw, zorganizowanych wokół idei akceptacji „inności", szacunku i dalekosiężnej tolerancji.

Zachodzące w globalnym kontekście intensywne zmiany prowadzą do metamorfoz całych społeczności, które w miarę przeobrażających się w zawrotnym tempie konstelacji społecznych: albo akceptują powstałe w następstwie tych zmian nowe morfologie społeczne, bądź też zwracają uwagę na ich porażkę.

W obliczu narastających napięć społecznych, gospodarczych i finansowych, wyznaczony przez ONZ Międzynarodowy Dzień Tolerancji staje się - jak nigdy dotąd - wyzwaniem dla całego zglobalizowanego świata. Wyzwanie jest o tyle znaczące, że w grę wchodzą dalsze wartości Kultury Zachodu, które ścierają się i wystawione są na próbę w wyścigu gospodarczym i politycznym z innymi modelami kulturowymi, które z kolei takich wartości z Zachodem nie dzielą a samo pojęcie tolerancji jest im obce.

Biorąc pod uwagę przełomowość losów tolerancji Zachodu, Stowarzyszenie Willa Decjusza we współpracy z Międzynarodowym Klubem Historii Idei UJ i Centrum Badań nad Historią Idei UJ mają zaszczyt zaprosić Państwa na konferencję zatytułowaną Toleration and Tolerance: Models, Metamorphoses and Implications, która odbędzie się w dniach od 18 do 20 października 2012 w Willi Decjusza w Krakowie. Spektrum omawianej problematyki jest ujęte szeroko i interdyscyplinarnie: od wskazania przykładów praktyk, poprzez określenie ram konceptualnych, aż po wyznaczenie nowych rozwiązań adaptacyjnych tak w kontekście wewnętrznych zmagań społecznych, jak i wyzwań gospodarki i polityki globalnej, ściśle ze sobą powiązanych.

Kraków, 15 stycznia 2012                                                     Michel Henri Kowalewicz

Data opublikowania: 13.05.2014
Osoba publikująca: Konrad Szocik

zobacz również